ورود
عضویت
بانــک‌اطلاعــات‌علمــی‌
عنوان طرح زوج درمانی مبتنی بر الگوی خودنظم‌دهی با رویکرد اسلامی
تعداد صفحات 21
نویسنده محمدرضا جهانگیرزاده قمی
مشخصات نشریه  مطالعات اسلام و روان‌شناسی پیاپی 36
تاریخ انتشار بهار - 1404
محدوده صفحات 75-55
کلید واژه عقل  زوج درمانی  رویکرد اسلامی  منابع اسلامی  زوج درمانی اسلامی  خودنظم‌دهی  
چکیده مقدمه: خودنظم‏ دهی به نحوه اِعمال کنترل بر پاسخ‏‌های خود در جهت تعقیب اهداف و برآورده ساختن معیارها اشاره دارد. در نظریه شناختی اجتماعی بندورا (1991)، خودنظم‏‌دهی از طریق سه خرده‌‏کنش اصلی عمل می‌‏کند؛ این کنش‌ها عبارت‌اند از: خودنظارت‏گری بر رفتار فرد، عوامل مؤثر و نتایج آن؛ خودقضاوتی در مورد نسبت رفتارهای خود با معیارهای شخصی و شرایط محیطی و خودواکنشی عاطفی. کارور و شیر (2004) فرایند خودنظم ‏دهی را در قالب نظریه کنترل سایبرنتیک به جامعه روان‏شناسی ارائه کردند. در قلمرو روان‌شناسی دین، محققان تلاش کرده‏‏ اند که خودنظم‏ دهی دینی را با بررسی تأثیرات دین بر فرایندهای خودنظم‌دهی نشان دهند. بررسی منابع اسلامی در قلمرو «تنظیم رفتار» نشان می‌‏دهد که منبع محوریِ فرایند تنظیم رفتار «عقل» است. پژوهش جهانگیرزاده و همکاران (1399) نشان داد که عقل دارای بیست مؤلفه است که در چهار ساحت شناختی، انگیزشی، هیجانی و اجرایی قابل سازمان‏دهی است. تبیین آسیب‌‏های روانی براساس مشکلات خودنظم‏‌دهی و تنظیم مداخلات درمانی بنابر صلاحیت‌های خودنظم‌دهی، محور پژوهش‌های مختلف بوده است. در همین راستا زوج‌‏درمانی مبتنی‌بر خودنظم‌‏دهی نخستین بار توسط هالفورد، ساندرز و بهرنس (2004) برای کمک به بهبود رابطه زوجین مطرح شد. با توجه به اهمیت سازه خودنظم‏‌دهی در تحقیقات روان‏شناختی دهه‏‌های اخیر، تأثیر دینداری بر فرایند خودنظم‏‌دهی و ورود سازه خودنظم‏‌دهی در حیطه مداخلات بالینی، محقق درصدد برآمده است براساس الگوی خودنظم‏‌دهی مبتنی‌بر روابط میان مؤلفه‏‌های عقل در منابع اسلامی و با الهام از مدل زوج‌درمانی هالفورد، یک برنامه زوج‌درمانی را با هدف تأثیر بر شاخص‏‌های کیفیت رابطه زناشویی طراحی کند.
روش: در این تحقیق از روش‏ تحلیل محتوای کیفی استفاده شده است. تحلیل محتوا دربرگیرنده تحلیل درون‌مایه یک متن حاوی باورها، دیدگاه‌ها و احساسات گوینده آن می‌باشد و کمک می‏‌کند تا مفاهیم، اصول، ‌نگرش‌ها و کلیه عناصر مطرح‏‌شده در چارچوب آن متن بررسی شود. جامعه پژوهش حاضر شامل مفاد آیات و روایات در منابع معتبر دینی براساس طبقه ‏بندی طباطبایی (1393) می‌باشد. نمونه پژوهش شامل روایاتی است که درباره مفهوم «عقل» به فرایندهای خودنظم ‏دهی اشاره دارد که به صورت هدفمند انتخاب شده‏اند. پس از غربال‏ روایات تکراری و مشابه، روابط میان مؤلفه‏ ها از راه فرایند کدگذاری و در قالب مدل خودنظم‏ دهی استخراج شد. سپس در چارچوب این مدل و با الهام از ساختار زوج‏ درمانی مبتنی بر خودنظم‏ دهی (هالفورد، 1994)، طرح «زوج‏ درمانی مبتنی بر خودنظم‏ دهی با رویکرد اسلامی» برای ارتقای فرایندهای سازگارانه و افزایش رضایت زناشویی تدوین گردید. درنهایت روایی طرح زوج‏ درمانی در محورهای ساختار، اهداف و تکنیک‏ ها از سوی پنج کارشناس دارای تحصیلات عالیه در روان‌شناسی و علوم حوزوی ارزیابی و براساس شاخص‏ های CVI و CVR مورد تأیید قرار گرفت.
یافته‌های پژوهش: یافته‏ های پژوهش نشان می‏دهد الگوی خودنظم‏ دهی اسلامی دربردارندة شش روند پویای مواجهه با موقعیت، تحلیل موقعیت با تمرکز بر نقش خود بر مبنای باورها و ارزش ‏های اسلامی، فعال‏ سازی انگیزش‏ های فطری متعالی، انگیختگی عاطفی، تدبیر عملی، هدایت توجه، صورت‏ بندی عمل، و ارزیابی پسینی است. در این رویکرد، نخست، اطلاعات کافی از وضعیت خانواده جمع‏ آوری می‌شود. سپس، وضعیت‏ موجود براساس نقش خود در موقعیت مورد وارسی قرار می‏ گیرد. این وضعیت با حقایق اساسی و معیارهای اخلاقی در اندیشه اسلامی سنجیده می‏ شود. در ادامه، وضعیت‏ های مطلوب خود تعریف شده و هدف‏ گذاری معطوف به خود براساس وضعیت ایده‏ آل در دو سطح عمل و قصد صورت می‏ پذیرد؛ برای مثال، در سطح قصد، وضعیت ایده ‏آل توجه به خواست الهی و رستگاری نهایی و اقتضای عملکرد اخلاقی؛ در نقطه مقابل توجه به خواسته نفس و نتایج دنیوی قرار دارد. سپس طرح‏ های عملی خودتغییری برای تحقق وضعیت، با استفاده از سازوکارهای رایج در روندرمانی‏های مبتنی بر خودنظم‏دهی یا روش‏های مطرح‏شده در آموزه‏های دینی طراحی می‏شود. درگیرکردن هوشیاری با امور معنوی، ‌تصویرپردازی‏های دینی، مطالعه متون مقدس و اخلاقی، تعدیل شناختی از راه تفسیرهای دینی، نمونه‏ای از روش‏هایی است که می‏تواند فرایند خودنظم‏دهی را براساس آموزه‏های دینی غنا بخشد. در آخرین مرحله، تأثیر روش‏های خودتغییری ارزیابی می‏شود. این ارزیابی می‏تواند به تغییراتی در نحوه فعال‏ سازی الگوهای رفتاری، طرح‏های اجرایی و حتی اهداف تعیین‏ شده بینجامد. در نهایت، روایی ساختار، اهداف و تکنیک‏های درمانی از سوی کارشناسان ارزیابی و براساس شاخص‏های CVI و CVR تأیید شد.
بحث و نتیجه‌گیری: شباهت‏ های مدل فرایند سایبرنتیک خودنظم ‏دهی (کارور و شیر، 2011) و مدل فرایندی تنظیم هیجان (گراس و تامپسون، 2007) با الگوی خودنظم‏دهی در منابع اسلامی را می‏توان در موارد زیر خلاصه کرد: تأکید بر بعد عقلانی‏‏ انسان؛ تأکید بر نقش خودآگاهی و خودنظارتی؛ تأکید بر نقش اهداف و ارزش‏ها در فرایند تنظیم؛ تأکید بر فرایندهای پیشاعمل یا «فرایندهای تدبیری»؛ تأکید بر فرایندهای پساعمل یا «تجربه‏اندوزی». ویژگی‏ های الگوی اسلامی را نیز می‏توان در موارد زیر خلاصه کرد: ورود باورها و انگیزش ‏های متعالی در هدایت فرایند خودنظم ‏دهی؛ گسترش مفهوم عقلانیت به عقلانیت دینی؛ هدایت فرایند تفکر به کاستی‏های انسان در مسیر سعادت؛ ورود مفاهیم دینی خاص به فرایند خودتنظیمی، همچون تسلط بر نفس، مخالفت با هواهای نفسانی و قصد قربت. هدف کلی درمان در رویکرد اسلامی، تنظیم فرایندهای روانی براساس معیارهای دینی‏ است؛ اهداف جزئی درمان نیز گسترش تفکر منطقی، خداباورانه، معادباورانه و فضیلت‏اندیش؛ اعتلای انگیزش ‏های معنوی و اخلاقی؛ تحول احساسات ابتدائی و انفعالی به احساسات متعالی و ارتقای توان خودنظم ‏دهی و مهارت‏ های اجرایی در روابط همسران می‏ باشد. برنامه زوج‏ درمانی مبتنی بر رویکرداسلامی با حفظ ساختار زوج ‏درمانی خودنظم‏ دهی (هالفورد، 2004)، فرایندهای شناختی‏ اجرایی را در راستای ارزش‏های مبتنی بر آموزه‏ های اسلامی هدایت می‌کند و در این راستا از تکنیک ‏های برآمده از متون دینی نیز استفاده می‏ نماید. این الگوی زوج ‏درمانی با برجسته‏ ساختن جایگاه خودتغییری، مسئولیت شخصی و آزادی عمل افراد در تنظیم کنش‏های روانی و نیز افزودن عناصر معنوی و اخلاقی در سطح ملاک ‏های ارزیابی، هدف ‏گذاری و تکنیک‏ های مداخله، به درمان ‏های وجودگرا یا معنوی از نوع دینی آن نزدیک می‏ شود.
تقدیر و تشکر: از جناب آقای دکتر فتحی آشتیانی و سرکار خانم دکتر فرشته موتابی که در تدوین مبانی نظری و تنظیم طرح مداخله، نویسنده را یاری کردند، سپاسگزارم.
تعارض منافع: بدین‏وسیله اعلام می‏گردد که در رابطه با مقاله ارائه شده به‏طورکامل از قواعد اخلاق نشر تبعیت کرده و از هرگونه سرقت ادبی، سوءرفتار، جعل داده‏‏ ها و ارسال و انتشار دوگانه پرهیز نموده ‏ام و منافعی تجاری در این راستا وجود ندارد و در قبال ارائه اثر خود وجهی دریافت ننموده ‏ام.

کد مقاله 52290
تعداد بازدید 5

 
نام
نام خانوادگی *
ایمیل

کد امنیتی *

*





پژوهشکده زن و خانواده با هدف تبیین دیدگاه نظام‌مند دین پیرامون مسائل زن و خانواده، تعمیق پژوهش‌ها و کارشناسی‌های دینی و پاسخ‌گویی به نیازهای تئوریک و دفاع از مرزهای اعتقادی در این حوزه توسط مرکز مدیریت حوزه های علمیه خواهران در سال 1377 تاسیس گردید. ادامه ...
کلیه حقوق و امتیازات متعلق به پژوهشکده زن و خانواده می باشد.
Wrc.ir © 1380 - 1397